Zoals
inmiddels bekend, heeft componist Sinta Wullur (in 2002 uitgeroepen tot
toondichteres des vaderlands, zie Nieuwsbrief nr. 30 van juli 2002) carte
blanche gekregen van Vrouw en Muziek voor een driedaags festival in het
weekend van 14 t/m 16 november. Dit heeft geresulteerd in een bijzondere
programmering waarin begrippen als Oost en West, kruisbestuiving, integratie
en natuurlijk, chromatische gamelan de boventoon voeren. Voor een beknopt
overzicht van het programma zie de concertagenda achterin.
Voorafgaand
aan dit muzikale festival had ik met Sinta Wullur een gesprek. Voor de lezers
van deze nieuwsbrief alvast een blik in de keuken van deze tussen Oost en West
balancerende componist. Wat wil zij van zichzelf laten zien tijdens dit
festival?
Tijdens
haar eerste compositielessen van Ton de Leeuw wist zij al wat haar te doen
stond; de muziek uit het Oosten, met name uit haar geboorteland Indonesië,
samen laten smelten met Westerse muziek. Ze kon het niet beter treffen dan Ton
de Leeuw als docent compositie. Hij organiseerde destijds workshops voor
(beginnende) componisten over het integreren van etnische bronnen in Westerse
muziek. Als studente schreef ze een van haar eerste composities voor Gending,
een ensemble dat een mengeling speelt van hedendaagse Westerse muziek en
Javaanse gamelan, op gamelaninstrumenten. In die tijd was het een trend om
Oosterse bronnen in hedendaagse muziek te verweven, maar Wullur ging daar als
een van de weinigen een stap verder mee. Ze was de enige componist die gamelan
– zowel Javaans als Balinees - in praktijk beoefende. Tegelijkertijd was
zij, als afgestudeerd pianist, zeer vertrouwd met Westerse muziek, zowel
theoretisch als praktisch.
Sinta
Wullur houdt van de praktijk, ze zegt zelf absoluut geen studiebol te zijn.
Als ze iets wil leren over een bepaalde techniek of over een soort genre, dan
doet ze dat zoveel mogelijk vanuit de praktijk. Theorieboeken en dergelijke
blijven bij haar netjes in de kast staan, voor de sier. Zo is zij rond 1980
begonnen met Indiase zang. Het intrigeerde haar, ze wist dat ze een goede stem
had, dus is ze al zingende op onderzoek uitgegaan. Al gauw had ze het plan
opgevat ook Indiase zang in haar composities te verwerken. Om de Indiase zang
te verbinden met gamelan viel haar keus op Javaanse gamelan, omdat daar ook
bij gezongen wordt. Wullur houdt niet van half werk en stortte zich al gauw in
de Javaanse zang. Beide manieren van zingen liggen haar goed, hoewel de
klanken door middel van totaal verschillende technieken voortgebracht worden.
Hierdoor vroeg zij zich af of het wel goed is voor de stembanden om twee
manieren van zang te beoefenen. Dit probeerde ze vervolgens op te lossen met
het beoefenen van klassieke zang. Maar wat bleek: klassieke zang ligt haar
minder goed. “Hoe komt dit? Kunnen stembanden zoveel verschillende
technieken niet aan, of ligt het aan mijn ‘Indonesische’ stembanden?”
Sinds
een jaar is dit raadsel opgelost. Ze is begonnen met een stemtraining,
‘Estill Voice Training Systems’, waar zij en andere zangers en zangeressen
leren dat ze met gebruik van verschillende technieken alle soorten Westerse
zang kunnen produceren. De stemkleuren van bijvoorbeeld Indiase zang en
Bulgaarse zang kunnen voortgebracht worden door één en dezelfde persoon.
Vanuit dit oogpunt heeft Wullur de zangworkshop ‘Vrouwenstemmen in diverse
tradities’ op het programma gezet. Bij Estill mist ze de niet Westerse
stijlen en omdat ze carte blanche heeft gekregen lijkt dit haar het ideale
moment een dergelijke workshop te beginnen. Welke verschillende zangklanken
bestaan er? Zaterdag 15 november krijgt het publiek uitgebreide demonstraties
van Bulgaarse, Japanse, Indiase, Indonesische en Nederlandse zangklanken,
terwijl een panel van zangeressen en stemspecialisten van Estill op het podium
ondergaat hoe al die uiteenlopende klankkleuren teweeg kunnen worden gebracht.
‘Gamelan
Movements & Voice Expeditions’ opent op vrijdagavond met de premičre
van The Golden Deer, een concertante
opera van veertig minuten voor chromatische gamelan gecombineerd met vocale
solisten, koor en westerse instrumenten. In de opera wordt het verhaal vertelt
van de ontvoering van Sita. Zij heeft altijd al het gouden hert willen zien.
Het hertje verschijnt, als lokaas, maar verdwijnt plotseling weer. Op dat
moment wordt Sita ontvoerd. Sinta Wullur ziet haar opera in wording als de
kroon op haar werk. “Het is de integratie van wat ik als musicus en als
muziekkenner is huis heb. Alle theorieën, toonsoorten, toonstelsels, modi en
(zang)technieken die ik mij in de praktijk eigen heb gemaakt komen hier
samen.” Ze heeft het verhaal van de Ramayana om laten schrijven tot een
libretto (door Paul Goodman) en zit dus vast aan een tekst. Zelf vindt ze dat
een heerlijke manier van componeren: “Ik hou ervan om mezelf opdrachten te
geven. Je bent gebonden aan zoveel dingen, de kunst van de componist is om het
toch vrij te laten klinken.”
Een
voorbeeld van hoe Oost en West samensmelten in haar opera is het gebruik van
wayang kulit (schaduwpoppenspel met muzikale begeleiding). In deze
Indonesische vorm van muziektheater komen veel traditionele thema’s naar
voren. Elk thema wordt uitgebeeld door een andere melodie in de begeleiding.
Dit soort muzikale metaforen vormt de structuur van The
Golden Deer.
Gevraagd
naar wat haar beweegt tot die integratie van Oost en West, legt Sinta uit dat
het haar zo intrigeert dat bij iedere kruisbestuiving iets nieuws ontstaat.
“Ik vergelijk het altijd met mensen. Als twee verschillende rassen samen
kinderen krijgen, komen deze er elk verschillend uit. De ene heeft een platte
neus en stijl haar, terwijl het zusje of broertje geen platte neus heeft, maar
wel kroeshaar.” Zo ziet Sinta
Wullur ook haar manier van componeren. “Maar”, zegt ze vervolgens, “het
gebeurt overal: in mode, interieur, in de moderne kunst en in de keuken.
Muziek is gewoon mijn beroep en daarom laat ik daar kruisbestuivingen
plaatsvinden.” Voor haar bestaat er niet zoiets als ‘de perfecte
kruisbestuiving’. Per combinatie van instrumenten zoekt ze de juiste
benadering. “Mijn pianoconcert vind ik heel goed gelukt qua moderne muziek
en integratie van Oosterse elementen.”
Haar
drijfveer achter het componeren is het pioniersgevoel dat zij nog steeds
heeft. Elke keer is het weer een uitdaging en wat er ontstaat is altijd nieuw.
“Niemand is hier op deze manier mee bezig. Wat ik schrijf is niet Westers,
niet Oosters, niet ouderwets, niet modern, en ga zo maar door. Het gaat mij
erom dat de associaties die mijn werk oproepen vernieuwend zijn.” Zo was zij
de eerste die een volledig chromatisch gamelaninstrumentarium liet bouwen.
Deze instrumenten zijn ideaal gebleken voor haar composities en voorlopig kan
ze er nog alle kanten mee op. “Maar op een gegeven moment heb ik genoeg van
de chromatische gamelan. Dan wil ik mezelf weer nieuwe opdrachten stellen. Ik
wil bijvoorbeeld nog veel verder gaan met ritme en heterofonie. Muziek uit
Oost Europa en Afrika is op die twee vlakken zeer ver ontwikkeld.” Ze heeft
de pentatonische modus zo uitgewerkt dat ze er alle kanten mee op kan. Ze kan
er mee transponeren, moduleren, ook in een soort kwintencirkel, zodat je
uiteindelijk met 4-5-1 beweging een ik-kom-thuis gevoel oproept. Ook kan ze
met dit systeem verschillende sferen uitdrukken, zoals licht – donker, door
er akkoorden uit te halen en die in verschillende liggingen te laten klinken.
Nog twee systemen die ze heeft ontwikkeld zijn het ‘tonentapijt’ en de ‘quatrokaarten’.
Aan de ene kant ziet ze het als een uitdagend spelletje, om een zelfbedacht
systeem te gebruiken tijdens het componeren, gewoon om te kijken of het werkt.
Aan de andere kant is het juist de kunst om met deze opgelegde beperkingen de
muziek toch vrij te laten klinken. “Van Ton de Leeuw heb ik geleerd dat je
als componist jouw eigen concept moet bedenken. Hij zei tegen zijn studenten:
als je op gehoor gaat componeren ga je imiteren.”